Εισαγωγή

Το πάλαι ποτέ Μελένικο, η πλούσια εμπορική πόλη και το αξιολογότερο κέντρο του ελληνισμού στο βόρειο τμήμα της Ανατολικής Μακεδονίας, είναι σήμερα ένα πολύ όμορφο τουριστικό χωριό της Νότιας Βουλγαρίας. Τα πανέμορφα αρχοντικά, χτισμένα με τη ντόπια μακεδονίτικη αρχιτεκτονική, είναι σήμερα ξενώνες και ταβερνεία που το εσωτερικό τους θυμίζει βαυαρέζικες μπυραρίες. Κι όσο για το ξακουστό κόκκινο κρασί, που το προτιμούσαν ιδιαίτερα οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου, εξακολουθεί να παράγεται, αλλά θα πρέπει να ψάξει πολύ κανείς για να βρει την καλή ποιότητα.

Πολλά άλλαξαν από το 1913, οπότε με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου η ξακουστή πόλη επιδικάσθηκε στη Βουλγαρία. Εκείνο που έμεινε ατόφιο είναι το τοπίο. Η πόλη κρύβεται σε μια εκπάγλου κάλλους βαθιά χαράδρα με ασβεστολιθικά πετρώματα. Λίγες ημέρες μετά την υπογραφή της Συνθήκης, οι Έλληνες με θαυμαστή αξιοπρέπεια άφησαν τα αρχοντικά τους, άδειασαν τα κρασοβάγενά τους από το περιλάλητο κρασί που το διατηρούσαν δροσερό στις «τρυπητές», τις υπόγειες στοές κάτω από τα σπίτια τους, πήραν λίγο χώμα στις χούφτες τους και εγκαταστάθηκαν, πρόσφυγες αυτοί οι άρχοντες, στο Σιδηρόκαστρο οι πιο πολλοί, λιγότεροι στις Σέρρες κι ακόμη λιγότεροι στη Θεσσαλονίκη ή σε άλλες πόλεις. Πίσω έμεινε η λαμπρή ιστορία της πόλης με το πρότυπο σύστημα αυτοδιοίκησης (ονομαστό είναι το «Κοινόν του Μελενίκου», με το οποίο καταργούνταν οι κοινωνικές τάξεις και δινόταν η δυνατότητα ανεξαιρέτως «στους εκλεκτούς, στους φρόνιμους και ικανούς από τους πολίτας πάσης τάξεως» να συμμετέχουν ισότιμα στη διοίκηση του «Κοινού»), τα πέντε σχολεία, τις εβδομήντα εκκλησιές και τα εκπληκτικά σπίτια.

Το Μελένικο ανάγει την αρχή του στον 6ο αι. μ.Χ. Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός έχτισε εκεί ένα φρούριο, για να προστατεύει την περιοχή από τις βαρβαρικές επιδρομές και γύρω από αυτό άρχισε να χτίζεται σιγά-σιγά ένας οικισμός που έφθασε στη μεγάλη του ακμή επί Τουρκοκρατίας. Η οικονομική αυτή ακμή, από την οποία πήγασε η κοινωνική και πολιτιστική, οφειλόταν στην εμπορία των εξαιρετικών κρασιών, των υφαντών, των δερμάτων, των χάλκινων σκευών και των όπλων με χώρες της Κεντρικής Ευρώπης. Βέβαια, την πρωτοκαθεδρία στις εξαγωγές είχε το κρασί. Η καταπληκτική του ποιότητα οφειλόταν, πέρα από την παραδοσιακή καλλιέργεια των αμπελιών, στον τρόπο διατήρησης των κρασιών μέσα στις «τρυπητές», τις υπόγειες στοές που μοιάζουν με λαβύρινθους, και τις οποίες λάξευαν οι ίδιοι οι αμπελοκαλλιεργητές στον ασβεστολιθικό βράχο, πάνω στον οποίο «κάθονταν» τα σπίτια τους. Σ’ αυτές τις στοές η θερμοκρασία είναι πάντα σταθερή στους 9-12 βαθμούς, χειμώνα – καλοκαίρι. Ο επισκέπτης του σημερινού χωριού μπορεί να θαυμάσει ένα τέτοιο υπόγειο σύστημα στο αρχοντικό του Κορδόπουλου, το οποίο έχει μετατραπεί σήμερα σε Λαογραφικό Μουσείο.

Πληροφοριακά, στο Μελένικο γεννήθηκε και μεγάλωσε ο Αναστάσιος Πολυζωίδης, ο διάσημος νομομαθής και αγωνιστής του 1821 που υπερασπίσθηκε τον Θ. Κολοκοτρώνη στη διαβόητη δίκη. Από το Μελένικο καταγόταν και η ονομαστή οικογένεια των Χρηστομάνων με προσωπικότητες λαμπρές στο χώρο των τεχνών και των γραμμάτων. Ο πιο γνωστός είναι ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος (1867-1911), ο ιδρυτής της «Νέας Σκηνής» στην Αθήνα το 1901 που τάραξε τα θεατρικά ύδατα στην ελληνική πρωτεύουσα.

Κείμενο: Μαίρη Μπελογιάννη, Περιοδικό “Φυσιολατρικοί Ορίζοντες”, τεύχος 240, σελ.33