Για αιώνες το Μελένικο ήταν ένα πεδίο μάχης ενός συνεχούς αιματηρού αγώνα μεταξύ Βυζαντινών και Βουλγάρων, για την επικράτησή τους στην περιοχή της Μακεδονίας. Ανεξάρτητα από την ετυμολογία του ονόματός του ή το γεγονός ότι εναλλασσόταν η κυριαρχία μεταξύ Βυζαντινών και Βουλγάρων για σχεδόν 8 αιώνες, το Μελένικο ήταν και παρέμεινε μία κατά κύριο λόγο ελληνική πόλη, κατά τη διάρκεια των τελευταίων αιώνων της Βυζαντινής εποχής, του συνόλου της Οθωμανικής κατοχής, εώς και τους Βαλκανικούς πολέμους (1912-1913), παρόλο που περιβαλλόταν από έναν συντριπτικό βουλγαρικό αγροτικό πλυθυσμό. Ήταν το κέντρο του ελληνικού πολιτισμού και της εκπαίδευσης, με καταξιωμένα ελληνικά σχολεία, όπου μαθητές όχι μόνο από το Μελένικο, αλλά από την ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας διδάχτηκαν από διάσημους Έλληνες λόγιους της εποχής εκείνης.

Ο 19ος αιώνας ήταν μια περίοδος παρακμής του Μελενίκου, που πιθανόν να οφείλεται σε πυρκαγιά που κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος του. Έτσι, ο πληθυσμός μειώθηκε δραματικά από 20.000 σε 3.500-4.000 κατοίκους. Κατά τη διάρκεια του Α ‘Βαλκανικού πολέμου (1912) το Μελένικο καταλαμβάνεται από τους Βούλγαρους, αλλά μερικούς μήνες αργότερα απελευθερώθηκε από τον ελληνικό στρατό. Ωστόσο, η μοίρα του αποφασίστηκε στη Συνθήκη του Βουκουρεστίου στις 10 Αυγούστου 1913: Το Μελένικο παραχωρήθηκε στη Βουλγαρία. Παρά το γεγονός ότι ήταν μια καθαρά ελληνική πόλη, περιβαλλόταν από βουλγαρική ενδοχώρα . Οι κάτοικοι αποφάσισαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να διαφύγουν στην Ελλάδα, προκειμένου να αποφύγουν την καταπίεση και τη βίαιη αφομοίωση από τους Βουλγάρους. Σε μια εποχή όπου οι εθνοτικές συγκρούσεις κατά τις τελευταίες δεκαετίες είχαν οξύνει τις εντάσεις μεταξύ των δύο εθνοτήτων, αυτός φαινόταν να είναι ο μόνος τρόπος για να αποφευχθούν πιθανές μορφές καταπίεσης ή ακόμα και βίαιη αφομοίωση . Έτσι, η παλιά βυζαντινή πόλη του Μελενίκου εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους της και το φως του φάρου που έλαμπε συνεχώς για 15 αιώνες ελληνικού πολιτισμού έσβησε ξαφνικά. Οι περισσότεροι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στην κοντινή πόλη του Σιδηροκάστρου και λιγότεροι στις Σέρρες και τη Θεσσαλονίκη.

Μπορούμε να βρούμε πολλές περιγραφές του Μελενίκου από δυτικούς ταξιδιώτες που επισκέφθηκαν την Μελένικο κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα και εντυπωσιάστηκαν από τον ελληνικό χαρακτήρα του:

“The Tale of a tour in Macedonia” / “Ένας Άγγλος στη Μακεδονία του 1900”
του Georege Frederick Abbott, 1903

	Το Μελένικο είναι μια παλιά βυζαντινή πόλη και εξακολουθεί να διατηρεί πολλά ίχνη της καταγωγής του. Τα ονόματα των μαχαλάδων του, καθώς και των κατοίκων του, ανδρών και γυναικών, σου θυμίζουν σκονισμένα μεσαιωνικά χρονικά. Μια συνοικία φέρει το όνομα Μούρτζος και μια οικογένεια το όνομα Παλαιολόγος. Τα ονόματα Κομνηνή, Θεοφανώ, Λάσκαρις, και άλλα, οικεία στο μελετητή βυζαντινής ιστορίας ονόματα, είναι εδώ τόσο κοινά…
	Υπάρχει μια παράδοση, σύμφωνα με την οποία, οι πρώτοι κάτοικοι του Μελενίκου ήταν πολιτικοί εξόριστοι από την Κωνσταντινούπολη και μερικοί από τους σημερινούς κατοίκους ισχυρίζονται ότι κατάγονται από εκείνους τους διακεκριμένους εγκληματίες. Μέχρι αρκετά πρόσφατα χρόνια, υπήρχε μια αρκετά σαφής διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην ανώτερη τάξη των γαιοκτημόνων ευγενών (Αφεντάδες) και τις κατώτερες τάξεις των υπηκόων (Υποχείριοι)…
	Το Μελένικο είναι μια ελληνική κατά κύριο λόγο πόλη, μια όαση ελληνικής γλώσσας, πολιτισμού και παράδοσης εν μέσω μιας περιοχής που κατέχεται από Σλάβους αγρότες……Η πόλη αριθμεί περί τους τρεις χιλιάδες κατοίκους που όλοι τους, με την εξαίρεση των Τούρκων κυβερνητικών αξιωματούχων και των οικογενειών τους, λίγων Βουλγάρων και ενός ή δύο από τους πανταχού παρόντες Εβραίους εμπόρους, είναι γνήσιοι Έλληνες.
	…Συστήθηκε με το όνομα Κουροπαλάτης, το οποίο παρότι δύσκολο στην προφορά, είναι ένα παλιό καλό Βυζαντινό όνομα.

“L’imbroglio Macedonien” / “Η Μακεδονική Θύελλα”
του Michel Paillares,1907

	Το Μελένικο φρουρεί με τόλμη τον Ελληνισμό, είναι ελληνικό ως τα θεμέλιά του. Είναι πράγματι μια βυζαντινή πόλη του 6ου αιώνα. Ο Ιουστινιανός έχτισε εκεί ένα φρούριο για να προστατεύσει τα στενά από τις επιδρομές που γίνονταν από το Βορρά. Γύρω από το φρούριο δημιουργήθηκε σιγά σιγά η πόλη. Οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου το χρησιμοποίησαν αργότερα ως τόπο εξορίας των αξιωματούχων της αυλής που έπεφταν σε δυσμένεια, επειδή εδώ για να δεις τον ουρανό πρέπει να σηκώσεις πολύ ψηλά το κεφάλι.
	Μερικές σημερινές οικογένειες που χρονολογούνται από εκείνη την εποχή, είναι οι οικογένειες του Κουροπαλάτη (στρατάρχη της αυλής), του Φλάμπουρα (ο οποίος κρατούσε τον πυρσό μπροστά από τον αυτοκράτορα στις μεγάλες τελετές), του Παλαιολόγου, του Μούρτζουφλου (Βυζαντινού στρατηγού που έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο, μια συνοικία φέρει και το όνομά του), του Δούκα (που ήταν διοικητής του φρουρίου το 13ο αιώνα και μια αναμνηστική πλάκα τιμά τη μνήμη του), του Βούδημου (στρατηγού που το όνομά του φέρει μια συνοικία).Λένε ότι ο Λέων ο Ίσαυρος ήταν ο πρώτος που υπέδειξε το Μελένικο ως τόπο εξορίας. Ακολούθησαν ο στρατηγός Βασίλειος Τουτσίκος (από τη Θεσσαλονίκη), ο Σπανδωνής, ο Ζάχος κ.ά. Υπήρχαν κάποτε δύο κόμματα που ανταγωνιζόταν για την εξουσία: οι Πράσινοι και οι Σπανοί (αυτοί που δεν είχαν μουστάκια). Μέχρι πρόσφατα οι Πράσινοι φορούσαν πράσινη ζώνη για να ξεχωρίζουν από τους αντιπάλους τους. Σήμερα, δεν υπάρχει παρά μια εταιρία των Σπανών που ασχολείται αποκλειστικά με αγαθοεργίες. Πριν από τριάντα χρόνια υπήρχαν επίσης οι Πατρίκιοι και οι Υποχείριοι.
	Τα σχολεία χρονολογούνται από την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους. Ο κ. Παλλατίδης, γιατρός στην αυλή της Βιέννης (1840) τους άφησε ένα κεφάλαιο που αποφέρει σήμερα εισόδημα 200 λιρών (4600 φράγκων). Τα έξοδα της δημόσιας δωρεάν εκπαίδευσης φτάνουν τις 350 λίρες. Επισκέφτηκα και τα τέσσερα σχολεία της Ελληνικής Κοινότητας: δύο αρρένων, ένα θηλέων κι ένα νηπιαγωγείο. Οι Έλληνες δείχνουν αξιοθαύμαστη ζωτικότητα…Το Μελένικο αποτελείται από 516 ελληνικά σπίτια, 100 τουρκικά…
	…67 σπίτια τσιγκάνων και 10 σπίτια Βούλγαρων. Οι Βούλγαροι έχουν ένα σχολείο με 10 μαθητές, οι περισσότεροι εκ των οποίων έρχονται από τις γύρω περιοχές.Το ιδίωμα που μιλούν οι έλληνες του Μελένικου περιέχει πολλές λέξεις βυζαντινών συγγραφέων. Δε μπορώ να μη χαμογελάσω στη σκέψη ότι ένας πράκτορας της Βουλγαρίας μου έλεγε τούτες τις κουβέντες, που δεν έχουν καμία σχέση με την αλήθεια: “Το Μελένικο είναι βουλγαροπατριαρχικό. Οι κάτοικοί του δε μιλούν ελληνικά, αλλά βουλγαρικά. Στα σπίτια, τα μαγαζιά, την αγορά ακούγεται μόνο η δική μας γλώσσα”.“-Είμαι Έλληνας, ακούτε κύριε Γάλλε; Όλοι εδώ είμαστε Έλληνες”, με διαβεβαιώνει με τρομερή αποφασιστικότητα η ιδιοκτήτρια του σπιτιού όπου μένει ο λοχαγός Σαρρού.

Περισσότερες αναφορές στην ελληνικότητα του Μελένικου:

“The Balkan peninsula” / “Βαλκανική Χερσόνησος” του Emile De Laveleye,1887	Το Μελένικο είναι σίγουρα μια Ελληνική πόλη, όπως είναι και η Στενήμαχος στη Ρωμηλία…
“Macedonia: Its races and their future” / “Μακεδονία: Οι φυλές και το μέλλον τους” του Henry Noel Brailsford, 1906	Το Μελένικο, αν και περιβάλλεται εντελώς από ένα επιθετικό Βουλγάρικο αγροτικό πληθυσμό, είναι ένα από τα πιο αδιαμφισβήτητα Ελληνικά κέντρα σε όλη την Ανατολή. Κρυμμένο σε μια σχισμή, σε μια πλαγιά του βουνού που έχει αψηφήσει το χρόνο, τους Βούλγαρους και τους Τούρκους με την ίδια επιτυχία. Είναι ακόμα μια βυζαντινή πόλη. Οι άνθρωποί της μέχρι πριν από λίγα χρόνια ήταν αυστηρά διαιρεμένοι σε πληβείους και πατρικίους, που δεν παντρευόταν μεταξύ τους και είχαν μικρή κοινωνική επαφή. Μεταξύ των πατρικίων ονόματα όπως Λάσκαρης, Κομνηνός και Παλαιολόγος, υπάρχουν ακόμη.
“Boulgaria” / “Βουλγαρία” των Jonathan Bousfield, Dan Richardson, Rough Guides και Richard Watkins ,2002	Πριν από έναν αιώνα ο πληθυσμός ήταν σε μεγάλο βαθμό ελληνικός, καθιστώντας το μοναδικό φυλάκιο του Ελληνικού πολιτισμού σε μία Σλαβική “θάλασσα”……ο Β’ Βαλκανικός Πόλεμος του 1913 κατέστρεψε την πόλη, παραδίδοντας τις εμπορικές οδούς και προκαλώντας μια περίοδο εθνοκάθαρσης. Σήμερα οι μνήμες του Ελληνικού παρελθόντος έχουν σβήσει…

Όλες οι παραπάνω μαρτυρίες “ουδέτερων” ανταποκριτών του εξωτερικού, στηρίζουν την Ελληνικότητα του Μελένικου, αντικρούοντας τα επιχειρήματα αυτών που σφετερίζοντας την ιστορία, παρουσιάζουν το Μελένικο σήμερα ως ένα παραδοσιακό Βουλγαρικό χωριό!